Rouw en verlies en de rol van sociaal werk

Rouw en verlies en de rol van sociaal werk?

‘In de huidige westerse samenleving lijkt de dood uit onze huiskamers verdwenen', aldus Manu Keirse. Deze rouwspecialist stelt in zijn boek Helpen bij verlies en rouw dat in ons dagelijkse leven steeds minder plaats is voor het thema verlies en overlijden. Mensen zijn volgens hem op zoek zijn naar nieuwe rituelen en manieren om te kunnen rouwen.

Hoe ga je ermee om als je hart gebroken is, omdat je een dierbare bent verloren? Met de wanhoop, het diepe verdriet en pijn? In de eerste plaats is het belangrijk dat nabestaanden met hun emoties kunnen landen binnen de eigen kring, schrijft Fiddelaers-Jaspers (2014) naar aanleiding van de ramp met de MH17. Rouwenden zijn volgens haar meestal niet op zoek naar deskundige hulpverleners.
Dat zij liever niet leunen op het professionele circuit is begrijpelijk. In de professionele sfeer worden immers al snel trajecten en therapieën op hen ‘losgelaten’. De DSM-5 (APA, 2014) bevat zelfs criteria met betrekking tot rouw. Dit komt erop neer dat het binnen onze westerse maatschappij wordt gezien als een psychische stoornis. Iedereen die rouw heeft meegemaakt, weet echter dat het “gewoon” bij het leven hoort en geen ziekte of stoornis is.

Een volgorde in rouw?
Er bestaat een groot aantal modellen over rouw, die vanuit verschillende theorieën zijn beschreven. Freud begon ooit in 1917 met zijn ideeën over pathologisch rouw (Freud,1957). Bowlby ontwikkelde de attachment-theorie waarbij verlies met pijnlijke onthechting gepaard gaat (Bowlby & Stephen,1973). Kubler -Ross (1973) bedacht de rouwfase-theorie die opeenvolgende stadia beschrijft van iemand die treurt om het verlies van een geliefde. Het model van Kubler-Ross wekt de suggestie dat wanneer de fase van acceptatie is bereikt, het verlies verwerkt en aanvaard is. Alle genoemde modellen gaan uit van het feit dat rouwen via een bepaalde volgorde verloopt.
Deze denkwijze dat verlies verwerkt wordt en dus overgaat, heeft lange tijd de hulpverlening bepaald (Maes & Modderman, 2017). Recent onderzoek geeft echter een nieuwe dimensie aan het begrip rouw. Rouwen wordt als een zeer persoonsafhankelijk proces beschreven waarbij individueel grote verschillen bestaan (Chow, 2019). Het moeilijkste bij rouw is dat men bezig is het verlies onder ogen te zien, terwijl het dagelijks leven verder gaat (Schut,1999). Elk individu rouwt daarnaast op zijn of haar eigen, unieke wijze - waarbij vrouwen vaak meer verliesgericht zijn en mannen meer herstelgericht (Meij et al.,2008).

Helpende woorden
Als sociaal werker hoeven we bij rouw en verlies geen oplossingen aan te dragen en ook geen mooie helpende woorden te gebruiken. Die zijn er namelijk niet. We hoeven niets te zeggen, maar kunnen ons beter afvragen wat die ander ons zou willen vertéllen. Hiervoor open staan is een prachtig begin.
Juist sociaal werkers kunnen in dit soort situaties van groot belang zijn. Geen therapiesessie maar gewoon luisteren en zoals Keirse het zegt: mensen in rouw hebben niet direct therapeutische hulp nodig maar een betrokken buitenstaander. Dat kan heel goed een deskundige sociaal werker zijn. Het verdient aanbeveling om je als professional extra te verdiepen in de thema’s verlies en rouw. Mensen die een (hevig) verlies ervaren zijn nog steeds de mensen die ze waren, hun wereld is alleen veranderd door het verlies.

Empathisch luisteren
Luisteren kunnen we op verschillende niveaus, maar empathisch luisteren is een kunst en kunde. Empathie helpt bij het luisteren en geeft aan dat we de gemoedstoestand van de cliënt echt willen begrijpen. Dat wil zeggen: luisterend zijn om de ander gevoelsmatig te verstaan (Smit, 2020). Mens zijn met de ander. Hiermee bedoel ik niet de traditionele vaardigheden die we in opleidingen leren, zoals de methode van actief of reflectief luisteren.
Nee, bij het empathisch luisteren dat ik bedoel, staat niet alleen de inhoud van de boodschap voorop, maar vooral waarin jij geraakt wordt. Jouw gevoel laten spreken naar die ander zonder vermenging met je eigen problematiek.
Wanneer we in staat zijn iemand echt te begrijpen en durven doorvragen naar de pijn, verdriet en het gemis, waarbij we ook onze gevoelens tonen, ervaart die ander ruimte. Ruimte om er te mogen zijn helemaal zoals hij zich voelt, met al zijn emoties. Hoe meer onze cliënt het vertrouwen heeft in onze oprechte intentie, des te groter de kans op een echte ontmoeting waarin verbondenheid ervaren wordt.

Kortom: mensen die rouwen, willen begrepen en erkend worden in de gevoelens die zij ervaren. De begeleiding die wij als sociaal werker kunnen geven, hangt in grote mate af van hoe de ander ons ervaart. Onze echte, oprechte aanwezigheid geeft de cliënt vertrouwen. Zo kunnen we komen tot een andere vorm van begeleiden bij rouw en verlies en maken we samen een verbindende wereld. De kracht van sociaal werk!

Luuc Smit is Hogeschool docent Psychotrauma en verlies aan de HZ University of Applied Sciences en hulpverlener bij het Zeeuw Kollektief voor Haptonomie.

Bronnen:
• Bowlby, J, & Stephen, A(1973). Seperation: Anxiety And Anger. New York, United State of America: Basic Books.
• Chow, A. Y. (2019). The Dual Process Model and Resilience. In Promoting Resilience (pp. 185-190). Routledge.
• Fiddelaers- Jaspers, R. (2014, 28 juli). Rouw is liefde die zijn adres is kwijtgeraakt. De 
• Volkskrant, p 22.
• Freud, S. (1957). Mourning and melancholia. In The Standard Edition of the Complete
• Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIV (1914-1916): On the History of
• the Psycho-Analytic Movement, Papers on Metapsychology and Other Works 
• (pp.237-258).
• Keirse, M. (2017). Helpen bij verlies en verdriet: een gids voor het gezin en de hulpverlener. Lannoo Meulenhoff-Belgium.
• Kübler-Ross, E. (1973). On death and dying. Routledge
• Maes, J., & Modderman, H. (2017) Handboek Rouw Rouwbegeleiding Rouwtherapie.
• Culemborg, België. Witsand 
• Schut, M. S. H. (1999). The dual process model of coping with bereavement: Rationale and
• description. Death studies, 23(3), 197-224.
• Smit,L.H. (2020). Trauma en veerkracht: Hulpverlenen bij schokkende gebeurtenissen. Amsterdam, SWP.